کد مطلب:277109 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:138
توضیح مختصری پیرامون بیانیه علمای حجاز
به نظر ما، مطالب بیانیه مزبور آن چنان صریح، گویا، روشن و آشكار است كه نیازی به توضیح اضافی ندارد؛ زیرا مدارك لازم در این «بیانیّه» آن چنان گردآوری شده كه هیچ كس را یارای انكار آن نیست.
تنها تفاوت مهمّی كه این «بیانیّه» با عقیده «شیعه» دارد این است كه در این بیانیّه، نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) «عبداللّه» ذكر شده است در حالی كه در كتب شیعه، نام پدر بزرگوار آن حضرت به طور مسلّم «امام حسن عسكری (علیه السلام)» است. و سرچشمه این اختلاف آن است كه در بعضی از روایات اهل سنّت، مانند روایتی كه «ابو داوود» در كتاب «سنن» خود از پیغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل كرده است جمله «اسم ابیه اسم ابی نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) نام پدر من است» آمده است.
در حالی كه قراین نشان می دهد كه این جمله در اصل، «اسم ابیه اسم ابنی؛ اسم پدرش اسم فرزند من است» بوده است كه منظور امام حسن مجتبی (علیه السلام) می باشد و بر اثر اشتباه در نقطه گذاری به این صورت در آمده است. این احتمال را «گنجی شافعی» نیز در كتاب «البیان فی اخبار صاحب الزمان» تأیید كرده است.
در این زمینه، دانشمندان و نویسندگان اسلامی از شیعه و سنّی، سخن بسیار گفته اند كه ما در اینجا نیازی به ذكر سخنان آنها نمی بینیم. و در هر حال، آن جمله كه درباره نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) در بیانیه علمای حجاز و در بعضی از روایات اهل سنّت آمده است، قابل اعتماد نیست؛ زیرا:
نخست آن كه در اكثر روایات و كتب معتبره اهل سنّت این جمله وجود ندارد.
[ صفحه 129]
دوم آن كه در روایت معروف ابن ابی لیلی آمده است: «اسمه اسمی و اسمُ أبیه اسمُ أبنی؛ نام حضرت مهدی (علیه السلام) نام من، و نام پدرش، نام فرزند من است». كه منظور امام حسن مجتبی (علیه السلام) است.
سوّم آن كه روایات قطعی و متواتر از طرق اهل بیت (علیهم السلام)، گواهی می دهند كه نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) «حسن» است.
چهارم آن كه در بعضی از روایات اهل سنّت نیز تصریح شده كه مهدی موعود اسلام (علیه السلام)، فرزند امام حسن عسكری (علیه السلام) است و بعضی از بزرگان آنها هم مانند محمّد بن یوسف گنجی در كتاب «البیان» و محیی الدین عربی در «فتوحات مكیّه» ـ به نقل شعرانی ـ و عبدالوهّاب شعرانی در كتاب «یواقیت و جواهر» مبحث (65)، و محمّد بن طلحه شافعی در كتاب «مطالب السئول»، و ابن صبّاغ مالكی در «الفصول المهمّه» و افراد دیگری، این معنی را تأیید نموده و به مهدی موعود پسر امام حسن عسكری (علیه السلام) اعتراف كرده اند.
پنجم آن كه نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) كه در بیانیّه علمای حجاز به عنوان «عبداللّه» آمده است ظاهراً مدرك و مستند آن همان جمله اخیر روایت ابو داوود است كه نقل آن منحصر به ابو داوود و راوی آن هم «زائده» است، كه بنا به نوشته گنجی شافعی وی در حدیث تصرّف می نموده و به آن می افزوده است و چنین حدیثی كه او واسطه نقل آن باشد فاقد اعتبار است.
ششم آن كه روایت ابو داوود با اضافه جمله «و اسم أبیه اسم أبی» كه به قول گنجی شافعی «زائده» به آخر آن افزوده است و در عین حال مورد استناد قرار گرفته، و در واقع همان جمله سبب بروز اختلاف در نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) گردیده است، دارای زمینه جعل و ساختگی است كه ما به منظور توضیح این موضوع، توجه خوانندگان گرامی را به دو جریان تاریخی جلب می كنیم تا بی اعتباری قسمت آخر این روایت بر اهل تحقیق روشن شده، و خود بی پرده و منصفانه در این باره به داوری بنشینند.
اینك دو جریان تاریخی:
1 ـ ابن طقطقی، مورّخ مشهور و نكته سنج در كتاب تاریخ خود چنین می نویسد:
«محمّد بن عبداللّه بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) معروف به «نفس
[ صفحه 130]
زكیّه» مدّعی مهدویّت در اسلام گردید و گروههایی از شیعه و حتّی بنی عبّاس مانند منصور دوانیقی قبل از تكیه زدن بر مسند خلافت خود و برادرش سفّاح برای رویارویی با بنی اُمیّه و قیام علیه آنان، با وی به عنوان خلیفه بیعت نمودند. او در آغاز امر، بین مردم شایع كرده بود كه مهدی موعود مورد بشارت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) اوست، و پدرش «عبداللّه» نیز این مطلب را همواره در نفوس گروههایی از مردم تزریق و تثبیت می نمود، و روایت می كرد كه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) فرموده است:
«لو بقی من الدنیا یوم لطوّل اللّه ذلك الیوم حتّی یبعث فیه مهدیّنا ـ أو قائمنا ـ اسمه كإسمی وإسم أبیه كإسم أبی». [1] .
«اگر از عمر دنیا فقط یك روز باقی بماند خداوند آن روز را به قدری طولانی می گرداند تا این كه «مهدی» ما یا قائم ما را برانگیزاند كه نام او همانند نام من، و نام پدرش همانند نام پدر من باشد».
بنابراین، دور نیست كه جمله: «واسم أبیه إسم أبی» را، این پدر و پسر یا اطرافیان و هواخواهان آنها به حدیث مزبور افزوده باشند تا از این رهگذر بتوانند مردم عوام را فریب داده و مهدی دروغین (یعنی نفس زكیّه) را به جای مهدی موعود واقعی معرّفی نمایند، و البته این كار هم تاحدّی عملی گردید، امّا دیری نگذشت كه قضیّه كشف، و دروغ او آشكار گشت.
2 ـ ابو الفرج اصفهانی می نویسد:
«هنگامی كه منصور دوانیقی در صدد برآمد برای فرزندش مهدی بیعت بگیرد، فرزند دیگرش «جعفر» در این باره به او اعتراض داشت. پس امر به احضار مردم كرد و چون حاضر شدند و خطبا خطبه خواندند و شعرا به مدیحه سرایی و توصیف مهدی و فضایلش پرداختند، مطیع بن أیاس كه یكی از شعرای عیّاش و متّهم به زندقه بود بپاخاست و شعر و خطبه خواند و وقتی كه از شعر و خطبه فارغ شد رو به منصور نموده و گفت: ای امیرمؤمنان!! فلان از فلان از پیامبر نقل كرد كه پیامبر فرمود:
«المهدیّ منّا محمّد بن عبداللّه واُمّه من غیرنا، یملأها عدلاً كما مُلئت جوراً»؛
[ صفحه 131]
«مهدی از ماست و او محمّد بن عبداللّه است و مادرش از غیر ما است، دنیا را پر از عدل می كند همان طور كه پر از ظلم شده است».
سپس گفت: و ابن عبّاس بن محمّد، برادر تو، بدین حدیث گواهی می دهد؛ آنگاه رو به عبّاس نموده و گفت: تو را به خدا سوگند! آیا این حدیث را شنیده ای؟
عباس گفت: آری.
پس منصور دستور داد تا حاضرین با پسرش مهدی بر امر خلافت بیعت كنند.
چون مجلس به پایان رسید عبّاس بن محمّد رو به حاضرین كرد و گفت: آیا متوجّه شدید كه این زندیق چگونه به خدا و رسولش نسبت دروغ داد و حتّی مرا نیز بر دروغش به شهادت طلبید؟ و من از ترس منصور ناگزیر به دروغ شهادت دادم...» [2] .
به هر حال، با مراجعه به تاریخ و شرح و توضیحی كه ابو الفرج اصفهانی [3] و دكتر سمیره مختار لیثی [4] درباره محمّد بن عبداللّه، معروف به «نفس زكیّه» و دعوی مهدویّت و خلافت او، و هم چنین در مورد برخوردها و عكس العمل های منصور دوانیقی، و دعوی مهدویّت برای فرزند خود (مهدی عبّاسی) نوشته اند، این موضوع به خوبی روشن می شود كه هریك از آنان در صدد بودند تا با عنوان «محمّد بن عبداللّه» مسأله مهدویّت در اسلام را درباره خود یا فرزند خود بر مردم تحمیل نمایند، و با افزودن به حدیث مسلّمی كه صحابه و تابعین و بزرگان اسلام درباره مهدی موعود (علیه السلام) از پیغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل نموده و برای همگان ثابت و محرز بوده است. سوء استفاده نموده و مردم را فریب دهند تا بدین وسیله بتوانند سهل تر و آسان تر به مقصود خود برسند.
بنابراین، بی تردید می توان ادّعا كرد كه جمله «واسم أبیه اسم أبی» كه در آخر روایت ابو داوود آمده، و در مورد نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) مدرك بی چون و چرای علما و دانشمندان اهل سنّت قرار گرفته، ساخته و پرداخته نامبردگان و عوامل دست نشانده آنان و هواخواهان آنها بوده است.
[ صفحه 132]
در اینجا برای اثبات مطلب، روایتی را كه ابوالفرج اصفهانی درباره مهدی عباسی از منصور دوانیقی نقل كرده است، می آوریم تا حقیقت گفته های پیشین روشنتر شود.
ابوالفرج در كتاب «مقاتل الطالبیین» می نویسد:
«مسلم بن قتیبه روایت كرده كه گفت: روزی بر منصور دوانیقی وارد شدم به من گفت: محمّد بن عبداللّه خروج كرده و خودش را «مهدی» می پندارد، ولی به خدا قسم! او مهدی ـ موعود ـ نیست. من در این باره می خواهم موضوعی را به تو بگویم كه به كسی دیگر نگفته ام و نخواهم گفت و آن این است كه در واقع، فرزند من هم، مهدی موعود روایات ـ وارده از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) ـ نیست، لكن من او را از باب تفأل مهدی نامیده ام». [5] .
امّا این كه در بیانیه علمای حجاز، از حضرت مهدی (علیه السلام) به عنوان «حسنی» یاد شده است، به این جهت است كه مادر امام باقر (علیه السلام)، دختر امام حسن مجتبی (علیه السلام) است و از این رهگذر امامان بعدی حسنی و حسینی هستند و حضرت مهدی (علیه السلام) نوه پسری امام حسین (علیه السلام) و نوه دختری امام حسن مجتبی (علیه السلام) می باشد؛ پس حسنی بودن حضرت مهدی (علیه السلام) نیز صحیح است و ایجاد مشكلی نمی نماید.
آنچه تا اینجا از نظر خوانندگان گرامی گذشت، چند نمونه كوتاه و گویا از اعترافهای دانشمندان بزرگ اهل سنّت بود كه همگی آنها به آمدن مردی ازدودمان خاندان پیغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به نام «مهدی» (علیه السلام) اعتراف نموده و احادیث مربوط به مهدی موعود (علیه السلام) را پذیرفته اند.
اینك باید ببینیم مخالفان وجود مقدّس مهدی (علیه السلام) چه می گویند؟ و منطق آنها چیست؟
تنها تفاوت مهمّی كه این «بیانیّه» با عقیده «شیعه» دارد این است كه در این بیانیّه، نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) «عبداللّه» ذكر شده است در حالی كه در كتب شیعه، نام پدر بزرگوار آن حضرت به طور مسلّم «امام حسن عسكری (علیه السلام)» است. و سرچشمه این اختلاف آن است كه در بعضی از روایات اهل سنّت، مانند روایتی كه «ابو داوود» در كتاب «سنن» خود از پیغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل كرده است جمله «اسم ابیه اسم ابی نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) نام پدر من است» آمده است.
در حالی كه قراین نشان می دهد كه این جمله در اصل، «اسم ابیه اسم ابنی؛ اسم پدرش اسم فرزند من است» بوده است كه منظور امام حسن مجتبی (علیه السلام) می باشد و بر اثر اشتباه در نقطه گذاری به این صورت در آمده است. این احتمال را «گنجی شافعی» نیز در كتاب «البیان فی اخبار صاحب الزمان» تأیید كرده است.
در این زمینه، دانشمندان و نویسندگان اسلامی از شیعه و سنّی، سخن بسیار گفته اند كه ما در اینجا نیازی به ذكر سخنان آنها نمی بینیم. و در هر حال، آن جمله كه درباره نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) در بیانیه علمای حجاز و در بعضی از روایات اهل سنّت آمده است، قابل اعتماد نیست؛ زیرا:
نخست آن كه در اكثر روایات و كتب معتبره اهل سنّت این جمله وجود ندارد.
[ صفحه 129]
دوم آن كه در روایت معروف ابن ابی لیلی آمده است: «اسمه اسمی و اسمُ أبیه اسمُ أبنی؛ نام حضرت مهدی (علیه السلام) نام من، و نام پدرش، نام فرزند من است». كه منظور امام حسن مجتبی (علیه السلام) است.
سوّم آن كه روایات قطعی و متواتر از طرق اهل بیت (علیهم السلام)، گواهی می دهند كه نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) «حسن» است.
چهارم آن كه در بعضی از روایات اهل سنّت نیز تصریح شده كه مهدی موعود اسلام (علیه السلام)، فرزند امام حسن عسكری (علیه السلام) است و بعضی از بزرگان آنها هم مانند محمّد بن یوسف گنجی در كتاب «البیان» و محیی الدین عربی در «فتوحات مكیّه» ـ به نقل شعرانی ـ و عبدالوهّاب شعرانی در كتاب «یواقیت و جواهر» مبحث (65)، و محمّد بن طلحه شافعی در كتاب «مطالب السئول»، و ابن صبّاغ مالكی در «الفصول المهمّه» و افراد دیگری، این معنی را تأیید نموده و به مهدی موعود پسر امام حسن عسكری (علیه السلام) اعتراف كرده اند.
پنجم آن كه نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) كه در بیانیّه علمای حجاز به عنوان «عبداللّه» آمده است ظاهراً مدرك و مستند آن همان جمله اخیر روایت ابو داوود است كه نقل آن منحصر به ابو داوود و راوی آن هم «زائده» است، كه بنا به نوشته گنجی شافعی وی در حدیث تصرّف می نموده و به آن می افزوده است و چنین حدیثی كه او واسطه نقل آن باشد فاقد اعتبار است.
ششم آن كه روایت ابو داوود با اضافه جمله «و اسم أبیه اسم أبی» كه به قول گنجی شافعی «زائده» به آخر آن افزوده است و در عین حال مورد استناد قرار گرفته، و در واقع همان جمله سبب بروز اختلاف در نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) گردیده است، دارای زمینه جعل و ساختگی است كه ما به منظور توضیح این موضوع، توجه خوانندگان گرامی را به دو جریان تاریخی جلب می كنیم تا بی اعتباری قسمت آخر این روایت بر اهل تحقیق روشن شده، و خود بی پرده و منصفانه در این باره به داوری بنشینند.
اینك دو جریان تاریخی:
1 ـ ابن طقطقی، مورّخ مشهور و نكته سنج در كتاب تاریخ خود چنین می نویسد:
«محمّد بن عبداللّه بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیه السلام) معروف به «نفس
[ صفحه 130]
زكیّه» مدّعی مهدویّت در اسلام گردید و گروههایی از شیعه و حتّی بنی عبّاس مانند منصور دوانیقی قبل از تكیه زدن بر مسند خلافت خود و برادرش سفّاح برای رویارویی با بنی اُمیّه و قیام علیه آنان، با وی به عنوان خلیفه بیعت نمودند. او در آغاز امر، بین مردم شایع كرده بود كه مهدی موعود مورد بشارت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) اوست، و پدرش «عبداللّه» نیز این مطلب را همواره در نفوس گروههایی از مردم تزریق و تثبیت می نمود، و روایت می كرد كه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) فرموده است:
«لو بقی من الدنیا یوم لطوّل اللّه ذلك الیوم حتّی یبعث فیه مهدیّنا ـ أو قائمنا ـ اسمه كإسمی وإسم أبیه كإسم أبی». [1] .
«اگر از عمر دنیا فقط یك روز باقی بماند خداوند آن روز را به قدری طولانی می گرداند تا این كه «مهدی» ما یا قائم ما را برانگیزاند كه نام او همانند نام من، و نام پدرش همانند نام پدر من باشد».
بنابراین، دور نیست كه جمله: «واسم أبیه إسم أبی» را، این پدر و پسر یا اطرافیان و هواخواهان آنها به حدیث مزبور افزوده باشند تا از این رهگذر بتوانند مردم عوام را فریب داده و مهدی دروغین (یعنی نفس زكیّه) را به جای مهدی موعود واقعی معرّفی نمایند، و البته این كار هم تاحدّی عملی گردید، امّا دیری نگذشت كه قضیّه كشف، و دروغ او آشكار گشت.
2 ـ ابو الفرج اصفهانی می نویسد:
«هنگامی كه منصور دوانیقی در صدد برآمد برای فرزندش مهدی بیعت بگیرد، فرزند دیگرش «جعفر» در این باره به او اعتراض داشت. پس امر به احضار مردم كرد و چون حاضر شدند و خطبا خطبه خواندند و شعرا به مدیحه سرایی و توصیف مهدی و فضایلش پرداختند، مطیع بن أیاس كه یكی از شعرای عیّاش و متّهم به زندقه بود بپاخاست و شعر و خطبه خواند و وقتی كه از شعر و خطبه فارغ شد رو به منصور نموده و گفت: ای امیرمؤمنان!! فلان از فلان از پیامبر نقل كرد كه پیامبر فرمود:
«المهدیّ منّا محمّد بن عبداللّه واُمّه من غیرنا، یملأها عدلاً كما مُلئت جوراً»؛
[ صفحه 131]
«مهدی از ماست و او محمّد بن عبداللّه است و مادرش از غیر ما است، دنیا را پر از عدل می كند همان طور كه پر از ظلم شده است».
سپس گفت: و ابن عبّاس بن محمّد، برادر تو، بدین حدیث گواهی می دهد؛ آنگاه رو به عبّاس نموده و گفت: تو را به خدا سوگند! آیا این حدیث را شنیده ای؟
عباس گفت: آری.
پس منصور دستور داد تا حاضرین با پسرش مهدی بر امر خلافت بیعت كنند.
چون مجلس به پایان رسید عبّاس بن محمّد رو به حاضرین كرد و گفت: آیا متوجّه شدید كه این زندیق چگونه به خدا و رسولش نسبت دروغ داد و حتّی مرا نیز بر دروغش به شهادت طلبید؟ و من از ترس منصور ناگزیر به دروغ شهادت دادم...» [2] .
به هر حال، با مراجعه به تاریخ و شرح و توضیحی كه ابو الفرج اصفهانی [3] و دكتر سمیره مختار لیثی [4] درباره محمّد بن عبداللّه، معروف به «نفس زكیّه» و دعوی مهدویّت و خلافت او، و هم چنین در مورد برخوردها و عكس العمل های منصور دوانیقی، و دعوی مهدویّت برای فرزند خود (مهدی عبّاسی) نوشته اند، این موضوع به خوبی روشن می شود كه هریك از آنان در صدد بودند تا با عنوان «محمّد بن عبداللّه» مسأله مهدویّت در اسلام را درباره خود یا فرزند خود بر مردم تحمیل نمایند، و با افزودن به حدیث مسلّمی كه صحابه و تابعین و بزرگان اسلام درباره مهدی موعود (علیه السلام) از پیغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله وسلم) نقل نموده و برای همگان ثابت و محرز بوده است. سوء استفاده نموده و مردم را فریب دهند تا بدین وسیله بتوانند سهل تر و آسان تر به مقصود خود برسند.
بنابراین، بی تردید می توان ادّعا كرد كه جمله «واسم أبیه اسم أبی» كه در آخر روایت ابو داوود آمده، و در مورد نام پدر حضرت مهدی (علیه السلام) مدرك بی چون و چرای علما و دانشمندان اهل سنّت قرار گرفته، ساخته و پرداخته نامبردگان و عوامل دست نشانده آنان و هواخواهان آنها بوده است.
[ صفحه 132]
در اینجا برای اثبات مطلب، روایتی را كه ابوالفرج اصفهانی درباره مهدی عباسی از منصور دوانیقی نقل كرده است، می آوریم تا حقیقت گفته های پیشین روشنتر شود.
ابوالفرج در كتاب «مقاتل الطالبیین» می نویسد:
«مسلم بن قتیبه روایت كرده كه گفت: روزی بر منصور دوانیقی وارد شدم به من گفت: محمّد بن عبداللّه خروج كرده و خودش را «مهدی» می پندارد، ولی به خدا قسم! او مهدی ـ موعود ـ نیست. من در این باره می خواهم موضوعی را به تو بگویم كه به كسی دیگر نگفته ام و نخواهم گفت و آن این است كه در واقع، فرزند من هم، مهدی موعود روایات ـ وارده از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) ـ نیست، لكن من او را از باب تفأل مهدی نامیده ام». [5] .
امّا این كه در بیانیه علمای حجاز، از حضرت مهدی (علیه السلام) به عنوان «حسنی» یاد شده است، به این جهت است كه مادر امام باقر (علیه السلام)، دختر امام حسن مجتبی (علیه السلام) است و از این رهگذر امامان بعدی حسنی و حسینی هستند و حضرت مهدی (علیه السلام) نوه پسری امام حسین (علیه السلام) و نوه دختری امام حسن مجتبی (علیه السلام) می باشد؛ پس حسنی بودن حضرت مهدی (علیه السلام) نیز صحیح است و ایجاد مشكلی نمی نماید.
آنچه تا اینجا از نظر خوانندگان گرامی گذشت، چند نمونه كوتاه و گویا از اعترافهای دانشمندان بزرگ اهل سنّت بود كه همگی آنها به آمدن مردی ازدودمان خاندان پیغمبر (صلی الله علیه وآله وسلم) به نام «مهدی» (علیه السلام) اعتراف نموده و احادیث مربوط به مهدی موعود (علیه السلام) را پذیرفته اند.
اینك باید ببینیم مخالفان وجود مقدّس مهدی (علیه السلام) چه می گویند؟ و منطق آنها چیست؟
[1] تاريخ فخري، با ترجمه فارسي، ص 224؛ الفخري ص 165- 166.
[2] اغاني ج 13 ص 287، لسان الميزان ج 6 ص 68.
[3] مقاتل الطالبيين ص 206- 262.
[4] جهاد الشيعه ص 111- 146.
[5] مقاتل الطالبيين ص 218.